A Historia

Na Idade Media, a única zona vitícola verdadeira, dentro da Provincia da Coruña, era a de Betanzos, segundo indica Huetz de Lemps (1967), nos seus traballos magníficamente documentados sobre os viñedos e viños do Noroeste de España, nos que tamén fai referencia á exis tencia de citas sobre o cultivo da vide nesta zona, que se remontan ao 842. No ano 1607, conta o Cardeal Jerónimo do Hoyo un feito que nos pode dar unha idea da importancia que tiña o viño en Betanzos no século XVI e é que en 1569, tras producirse un gran incendio na cidade, os seus habitantes, para salvar as cubas do lume, soltaron o viño que contiñan, ha ciéndolo correr como arroios polas rúas.

Con anterioridade ao traballo de Huetz de Lemps, aparecen publicadas algunhas referencias, non por pequenas, menos importantes, sobre os viñedos de Betanzos e as variedades alí cultivadas. Así Casares (1843), citaba como cultivada en Galicia unha variedade denominada “ Serradela”, aínda que non especificaba en que zona concreta, engadindo a continuación que tiña moi pouca importancia.

Ata finais do século XIX, cada zona vitícola de Europa, tiña as súas propias variedades pero a lle gada, procedentes de América, non só da Filoxera, senón tamén do Oídio e do Mildiu, cambiou radicalmente esta situación. A partir de entón foi necesario injertar nosas viníferas en pa trones americanos, xa que as raíces destes resistían perfectamente os ataques da Filoxera, pero non as raíces das viníferas. Fíxose necesario aplicar tratamentos de xofre contra o Oidio e de sulfato de cobre (Caldo Bordelés) contra o Mildiu. Moitas das nosas antigas variedades chegaron case a desaparecer ou quedaron practicamente esquecidas. Dalgunhas delas unicamente conserváronse algúns exemplares en emparrados situados á beira das casas, ou en vellos e pequenos viñedos.

Debido á necesidade de renovar e recuperar o viñedo europeo, produciuse entón unha gran trasfega de variedades.
Desde Francia, que foi o país que se situou á cabeza dos que buscaban solución ao desastre, saíron numerosas variedades de vide cara ao resto dos países vitícolas europeos. Desde Espa ña saíron cara alí algunhas das nosas vellas variedades, como a Garnacha da Rioxa, que en Francia empezou a recibir o nome de Grenache Noir.

A Galicia chegaron, por aquela época, variedades procedentes de Francia como o Alacante Bous chet, outras como o Xerez desde Andalucía, o misteriosa Mencía e un longo etc. Desde América chegaron os patróns americanos, sobre os que se injertaron as nosas viníferas e os Híbridos Produtores Directos. Todo iso produciu un gran cambio na viticultura europea e mundial, e tamén gran confusión ao redor dos nomes das variedades, sinonimias, homonimias etc.

A evolución que seguiu despois a viticultura, nas diferentes áreas europeas, non foi a mesma. Nos países máis desenvolvidos (Francia, Alemaña, Suíza, Austria….), seleccionáronse as varie dades que naqueles momentos consideraban mellores, ou as menos sensibles ás enfermeda deas recentemente chegadas, e plantaron todos os seus viñedos con elas. Referímonos a variedades como Cabernet Sauvignon, Cabernet Franc, Merlot, Pinot Noir, Syrah, Chardonnay, Gewurztraminer, Chasselas. A consecuencia disto foi que quedaron con variedades de calidade, pero deas apareceron outras de gran interese. Doutra banda, todos os países europeos acabaron cultivando practicamente as mesmas variedades. En España, nalgunhas zonas como en Rioxa coa Gar nacha e o Tempranillo, ou en Andalucía co Xerez ( Palomino), ocorreu o mesmo. En Galicia, conserváronse moitas variedades antigas, en vellos emparrados ou viñedos, pero empezáronse a cultivar de forma maioritaria as variedades foráneas.

No que se refire a Betanzos, o Ministerio de Fomento (1911), á vez que informaba da chegada da Filoxera a esta zona en 1907, informaba tamén o cultivo nesa época das variedades denominadas “ Serradelo”, “Ruibal”, “ Moscatel”, “ Algudelo” e “ Albillo”, as dúas primeiras tintas e as restantes brancas. Deixábase constancia ademais, neste informe, de que ata entonces non se levou a cabo ningún traballo de reconstitución dos viñedos afectados pola Filoxera, a pesar de que se solicitou ao Ministro de Fomento da época, a creación en Betanzos dun viveiro de vides americanas.
García dos Salmóns, nas súas anotacións realizadas en 1914 e conservadas na colección de variedades de vide de “O Encín” ( IMIDRA: Instituto Madrileño de Investigación e Desenvolvemento Rural, Agrario e Alimentario), apunta a existencia en Betanzos das variedades “ Agudelo”, “Branca Lexítima”, “ Roibal”, “Valdeorras” e “ Serrade Negro”.
Huetz de Lemps (1967) recollía os nomes das variedades “Blanco Lexítimo”, “ Agudelo”, “ Gue dello” ou “ Roibal”, como as que perduraran en Betanzos tras a crise filoxérica.

Na primeira metade do século XX, a calidade do viño galego, incluído o de Betanzos, comezou a diminuír polo uso maioritario de variedades foráneas pouco adaptadas ao medio, pero á vez introducíronse melloras no manexo do cultivo, como a introdución da espaldera, os novos sistemas de poda e o enxerto das viníferas sobre os patróns americanos. Na segunda metade do século XX, a emigración do campo á cidade (1959-1960), provocou o abandono paulatino dos viñedos, ata que nas dúas últimas décadas de leste mesmo século, a zona vitícola de Betanzos chegou case a desaparecer, sendo moi poucos os viticultores que conservaban algúns exemplares ou lembraban os nomes das vellas variedades.

Entre os anos 1986 e 1992, levou a cabo no Consello Superior de Investigacións Científicas (CSIC ), un traballo de localización e estudo in situ das antigas variedades de vide de Asturias e Galicia, entre as que se incluíron as da zona de Betanzos (Martínez, 2007). En primeiro lugar revisouse a bibliografía prefiloxérica (anterior a 1878) e postfiloxérica, co obxectivo de buscar referencias sobre o cultivo da vide nas zonas de estudo, e sobre todo, recompilar os nomes das variedades que se cultivaban antes da Filoxera e as que chegaron despois.

A continuación realizáronse entrevistas aos viticultores máis anciáns de cada zona, co obxectivo de recoller a información que, de forma oral, habíase ido transmitindo de pais a fillos sobre o cultivo da vide e os nomes das variedades antigas nas zonas en estudo. Posterior mente realizáronse prospeccións por cada unha das antigas áreas vitícolas, en compañía dos viticultores, co obxectivo de localizar cepas vivas das variedades que se citaban na bibliografía antiga ou que mencionaban os viticultores. O seguinte paso foi a realización de diversos estudos ampelográficos in situ sobre cada unha das cepas localizadas e marcadas. A partir deste estudo, no ano 1993, estableceuse a colección de variedades de vide do CSIC no seu centro da Misión Biolóxica de Galicia, situado na provincia de Pontevedra, na que se introduciron exemplares de todas as variedades que foran localizadas (moitas delas plantas centenarias) en distintos puntos xeográficos de Asturias e Galicia. Na zona de Betanzos (provincia da Coruña), localizáronse cepas cos nomes de “Blanco Lexítimo”, “ Serradelo” e “ Agudelo”, baixo cuxas denominacións foron introducidas na citada colección e mantidas xunto co resto, con idéntico sistema de poda, condución e manexo de cultivo. Desde enton
ces, as plantas incluídas na colección, tamén as de Betanzos, foron obxecto de diferentes estudos ampelográficos, agronómicos e análises moleculares.

Nos primeiros anos do século XXI, xorde en Betanzos un novo interese por recuperar a súa vella viti cultura, e no ano 2000 apróbase a Indicación Xeográfica Protexida (IGP) Viños da Terra de Betanzos [Ordenes da Comunidade Autónoma do 08-11-200 ( DOGA 20-11-2000); 22-02-2001 ( DOGA 28-03-2001); 21-12-2006 ( DOGA 03-01-2007)] incluíndo diferentes áreas ao redor do Concello de Betanzos, aptas para o cultivo da vide. Este pequeno éxito, viuse sen embar go ensombrecido polo feito de que aquelas variedades coas que os anciáns viticultores soñaban (Branco Lexítimo, Agudelo, Serradelo…), non aparecían na Lista Oficial Española de variedades de vide de interese comercial (BOE , 2002), co que isto supón, a nivel legal, para o cultivo e comercialización do viño procedente destas variedades. Non existía tampouco ningunha descrición ampelográfica completa publicada e nin sequera sabíase se realmente eran variedades únicas ou se se trataba de variedades coñecidas noutros lugares e que aquí recibían nomes locais distintos. Xorden entón entre os novos viticultores, numerosas dúbidas e preguntas: Son variedades únicas e exclusivas desta zona?, Son Branco Lexítimo e Agudelo as mellores variedades para Betanzos?, É mellor centrarse só ou brancos ou tamén en tintos?, É realmen che Betanzos unha zona apta para a elaboración de viños de calidade?